Met de opkomst van Q-Anon gevolgd door de Sars-Cov-2 pandemie lijkt er een toename van complottheoristen waarneembaar. Steeds meer mensen komen daardoor in het dagelijks leven in aanraking met complotdenkers. Op fora is er een wildgroei aan soms bizarre theorieën die eerder leiden tot verhardingen van overtuigingen dan oplossingen. Een ieder kan baat hebben bij meer informatie, inzicht en tips en methodieken die als handvatten kunnen dienen in de omgang met complotdenkers online en offline, de reden dat ik dit topic ben gestart.

Hoewel in de geschiedenis is gebleken dat sommige complottheorieën bij nader inzien op waarheid bleken te berusten, zijn veel complottheorieën zeer onwaarschijnlijk en vaak aantoonbaar onjuist. De inhoud van coronacomplottheorieën varieert van paranoïde gedachten over machtige bedrijven tot bizarre overtuigingen over een wereldelite die systematisch en op grote schaal kinderen seksueel misbruikt en offert om hun bloed te drinken, vaccins die microchips bevatten om ons in de gaten te houden, of het coronavirus dat als militair biologisch wapen is losgelaten om de overbevolking op aarde te bestrijden. Zorgen over de grote macht van bedrijven en overheden zijn algemeen aanvaard, begrijpelijk en aannemelijk. De bizarre, onmogelijke inhoud van extreme coronacomplottheorieën lijkt echter sterk op de inhoud van paranoïde wanen. In beide gevallen zijn de denkbeelden op rationele en objectieve gronden onjuist.

Hardnekkige overtuigingen

Complotdenken komt veel voor in onzekere omstandigheden. Het geeft mensen houvast, zekerheid, morele superioriteit en sociale steun, want vaak vinden complotdenkers aansluiting bij een groep gelijkgestemden. Het aanhangen van complottheorieën komt niet voor niets veel voor tijdens de coronapandemie.

Complotdenken wordt gekenmerkt door de sterke overtuiging dat een bepaalde, als onrechtvaardig ervaren situatie, het resultaat is van een doelbewuste samenzwering van een groep mensen met kwade bedoelingen. Complotdenken lijkt veel overeenkomsten te hebben met paranoïde wanen: bij zowel complotdenken als paranoïde wanen gaat het om een onjuiste, hardnekkige en soms bizarre overtuiging. In tegenstelling tot complotdenkers zijn mensen met een paranoïde waan echter vrijwel altijd in hun eentje het doelwit van de veronderstelde samenzwering en staan ze grotendeels alleen in hun overtuiging.

Niet vatbaar voor logische bewijzen

Net als mensen met paranoïde wanen houden complotdenkers hardnekkig vast aan hun overtuigingen. Ze dragen vaak een overvloed aan ‘bewijzen’ aan voor hun theorieën, bijvoorbeeld teksten van websites, losse citaten of videofragmenten. Ook gebruiken complotdenkers andere bronnen als ondersteuning van hun ideeën, zoals spirituele, fysieke of emotionele ervaringen. In gesprekken met complotdenkers blijkt vaak dat objectiveerbare feiten en rationele argumenten niet doorslaggevend zijn. Net als bij mensen met psychotische paranoïde wanen is de overtuiging niet vatbaar voor logische bewijzen. Als er dingen gebeuren die niet rijmen met het denkbeeld, wordt dit genegeerd of omgedacht, zodat het toch binnen de overtuiging past.

Beste benadering

De inhoud van de denkbeelden lijkt niet de juiste ingang te zijn om complotdenkers en mensen met paranoïde wanen te bereiken. Bij beiden zijn rationele argumenten en een beroep op de logische gedeelde werkelijkheid grotendeels ineffectief. Het gaat complotdenkers om de machteloosheid van de burger, verlies van vrijheid en controle. Het gaat om bezorgdheid en woede over systemen en machtsstructuren die slachtoffers maken. Mensen met paranoïde wanen zijn hun normale ervaring van de werkelijkheid, van zichzelf en van anderen kwijt, en proberen daar betekenis aan te geven. Voor beiden geldt dat reflectief luisteren naar deze onderliggende epistemische, existentiële en experiëntiele vragen meer recht doet aan de werkelijke problemen die mensen ervaren, en meer ruimte voor oplossingen biedt. Methoden zoals LEAP, ontwikkeld voor mensen met schizofrenie zonder ziekte-inzicht, kunnen in de omgang met complotdenkers nuttig zijn.

LEAP (Listen, Empathize, Agree and Partner)

Listen:

• Echt luisteren, veel herhalen, veel samenvatten.
• Laat merken dat je geïnteresseerd bent. Verdiep je in de verlangens, doelen, wensen van de ander. Bouw een band
op.
• Stel je oordeel uit, geef je eigen mening z.m. niet of pas na veel uitstel en vertragen.

Empathize:

• Heb en tóón ook begrip voor: Frustraties, Angsten, Ongemakken en Verlangens.
• Probeer je helemaal in te leven in cq. mee te voelen met bovengenoemde zaken, zonder het er mee eens te zijn.
• Normaliseer waar mogelijk.
• Vermijdt bij het geven van je eigen mening het woordje 'maar'. Wat je na 'maar' zegt wordt niet gehoord!

Agree:

• Zoek ‘common ground’.
• We zijn het er over eens dat...
• Kom meer te weten over doelen, verlangens, drijfveren.

Partner:

• Zoek naar overeenstemming, niet naar gelijk hebben/krijgen.
• Vraag de complotdenker om een experiment aan te gaan. Als een wetenschapper.
• Corrigeer foutieve gedachten of opvattingen.
• En als je het écht niet eens kunt worden: we zijn het er over eens dat we het niet eens zijn.


Bronnen:
https://www.tijdschriftvoorpsychiatrie.nl/assets/epub_aheads/2021-137_Veling.pdf
https://www.umcg.nl/s/nieuws/complotdenkers
https://www.hovumc.nl/w/images/5/59/I%25_27m%25_20not%25_20sick%25_20I%25_20don%25_27t%25_20need%25_20help_SV.pdf