4 mei 2010, de dodenherdenking op de Dam. Een zonderling schreeuwt iets onverstaanbaars. Iemand anders ziet een koffer en roept: “Bom”. Gevolg: 63 gewonden door paniek in de massa, omdat veel mensen direct aan het drama in Apeldoorn dachten op Koninginnedag vorig jaar.

6 mei 2010, Wall Street. Het handelshuis Wadell verkoopt per ongeluk massa’s e-mini contracten. Wereldwijd verdampt 1.000 miljard na paniekverkopen.

Ook de verkiezingen stonden in het teken van de angst: we moeten vooral vrezen voor de economie, dus de voorstellen voor de zwaarst mogelijke maatregelen buitelden over elkaar heen. Samen met die andere angst, die voor de islamisering, bleek dit genoeg om een politieke aardverschuiving te veroorzaken.

In ons land is dat een nieuw fenomeen; een maatschappij met een angststoornis. Het weefsel van vertrouwen is stuk en de hysterie ligt dicht onder de oppervlakte. Geert Mak schetst overtuigend de overeenkomsten met de jaren 50 in de VS toen de schaduw van McCarthy de samenleving overheerste. Deze situatie is ernstig, omdat vertrouwen het belangrijkste bindmiddel is van de samenleving en tevens de belangrijkste bescherming ervan. Bezwijkt onze samenleving onder de stress van terrorisme en de economische crisis?

Daar is een simpel antwoord op: nee.

Wat nou, nee? Ik zal het even uitleggen.

Terrorisme is op dit moment zeer beperkt. De laatste jaren zijn juist zeer rustig geweest. Wanneer was de laatste aanslag ook alweer in Nederland? Juist, in 2004. Ook internationaal gezien lijkt het rustiger, behalve dan in de landen waar het al jaren gedonder is.

Ook de economische crisis is geen logische oorzaak; het diepste dal is al geweest en een groot deel van de bevolking – zeker in ons land - is minder geraakt dan in 2003 of 1982. Dus als we bang zijn, is dat niet voor iets wat veel erger is dan voorheen. Pak een willekeurig geschiedenisboek en je zult zien dat we niet in een bijzondere tijd leven. Terrorisme is van alle tijden en economische crises zijn dat ook.

De huidige angststoornis kan ook niet komen door de televisie of andere media, die bestaan daar echt al veel te lang voor. Voor wie het meegemaakt heeft – de beelden van de Vietnam-oorlog kwamen ruw en ongefilterd iedere woonkamer binnen, ook in ons land, maar daar werd Nederland niet en masse bang van. En dat terwijl toen nog een groot deel van de bevolking zelf herinneringen had aan echte oorlog.

Wat is er dan wel aan de hand – vanwaar deze extra angst en hysterie?

Het antwoord zal je niet verrassen; angst verkoopt dus angst wordt gekweekt. Angst is goed voor de kijkcijfers, de krantenoplages, de verkoop van bewakingsspullen en de handel in politieke producten.

Zoals de twee incidenten begin vorige maand aantoonden is angst zélf gevaarlijk. Achteloos strooien met angst is daarom onverantwoord.

De meeste negatieve connotaties van angst hebben te maken met groepsangst. Het bekende beeld is een 'stampede', een hysterische horde die alles verwoest. Dit is de angst die zichzelf voedt en versterkt. Een individu kan zich wapenen tegen angst, een groep kan dat niet. Als de groep echter te klein wordt, kan de angst zichzelf niet meer voeden. Daarom is het essentieel dat we ons individueel wapenen tegen deze manipulatie en de groep de kritische massa ontnemen.

Verkleutering
In navolging van de Jip en Janneke taaldiscussie is er een taboe gekomen op complexe zinnen en in het verlengde daarvan op ingewikkelde verhalen. Door deze verkleutering verdwijnen alle nuances. Bij gevaar ontneemt dat de mogelijkheden tot nuance en analyse. In plaats van extra alert te worden, komt alleen de hysterie dichterbij; het meest angstwekkende is immers te weten dat je bedreigd wordt, maar niet te weten waardoor. De terrorismemonitor van de coördinator terrorismebestrijding is hiervan een kenmerkend voorbeeld; er staat hoe bang je moet zijn, maar waar is de informatie?

Ieder wat ingewikkelder verhaal moet blijkbaar in kleutertaal uitgedrukt worden – iets wat alleen zeer getalenteerde schrijvers kunnen zonder de essentie te verliezen. De essentie van een verhaal blijft dus bijna altijd achterwege. Hóe bedreigt de Griekse crisis onze welvaart? Wordt het door de klimaatverandering nu warmer of kouder? Is Al Qaida nog steeds gevaarlijk, of niet meer, als je al dat gestuntel met die aanslagen ziet? Was het vroeger veiliger in Nederland, of niet? Wil je het gevaar duiden, dan moet je er zelf de informatie bij zoeken. Doe dat!

Spinning
Uit de VS komen de begrippen ‘framing’ en ‘spinning’, waarbij de laatste via ‘spindoctors’ de meeste bekendheid heeft gekregen. Spinning is professionele manipulatie door taal. Je leert een spin herkennen door te bekijken hoe en waar ze toegepast zijn. Daarom een kort overzicht uit de recente, Nederlandse geschiedenis.

We begonnen deze eeuw met het Y2k probleem. Omarmd door commercie spinden religieuze laatste-dagenfanaten als Gary North een wereldwijde hype. Y2K zette een dikke streep door het optimisme van de jaren 90 en eindigde de overwinningsroes van het eind van de Koude Oorlog. Y2k liep met een sisser af; ook niet gefixte systemen bleken het gewoon te blijven doen.

9/11 was de volgende klapper. Wat er op volgde was een periode van wapengekletter en cultuur van angst, met tijdsbeelden als de moorden op Van Gogh en Fortuyn. Met die angst hebben de neo-conservatieven en hun Nederlandse volgelingen hun oeroude wensdromen ingevoerd; een wereld vol regels en camera’s. Het is dat politie en rechtspraak weigerden mee te doen, anders leefden we in een politiestaat.

In deze periode werd de eerste Nederlandse spindoctor bekend, Jack de Vries. Dat deze spindoctor struikelde over een affaire met een ondergeschikte in plaats van over het lekken van ministerraadstukken, die volgens onze premier maar zo Staatsgeheim kunnen zijn, is veelzeggend. Het schouderklopje van de Majesteit maakt duidelijk dat spin niet meer weggaat uit onze politiek.

Vervolgens zijn we de euro ‘ingespinned’. De euro zou monetaire crises zoals in de jaren 30 uitsluiten, onze financiële sector versterken en een grote groei mogelijk maken, is ons beloofd. Wat zien we anno 2010? Mét de euro zitten we in de grootste monetaire crisis sinds de jaren 30. In 2008 brak de kredietcrisis uit, een crisis waar de euro ons tegen zou beschermen, zo stelden althans de politici. Dat blijkt in 2010 óók al niet waar te zijn, zo leert de Griekse crisis. De euro geeft de crisis juist extra venijn. Zonder de euro zou Griekenland veel eerder, en daardoor veel minder heftig, door de markt gecorrigeerd zijn. De euro is eerder de oorzaak van de huidige crisis dan de beloofde dam ertegen.

We zijn op dezelfde manier de EU ingespinned. Weet je nog; volgens Balkenende zouden de buurlanden ons straffen bij een tegenstem op het Referendum. Volgens VVD-kamerlid Van Baalen zouden ze zelfs met ‘een muur om Nederland onze economie kapotmaken’. Pure spin; het aanzien van een land is alleen van belang voor de carrièrekansen van politici en markten trekken zich niets aan van politiek geneuzel. De overtreffende spin kwam van CDA-minister Donner: als we niet meedoen met de EU komt er oorlog. We stemden massaal tegen maar er kwam geen oorlog en ook geen muur.

Uiteindelijk kregen we geen ‘grondwettelijk verdrag’ maar een ‘gewoon verdrag’. Dit Lissabonverdrag zou geen grondwet zijn en dus geen raadgevend referendum nodig hebben, omdat er geen vlag en volkslied in stonden. Welnu, die staan in de Nederlandse grondwet ook niet en dat is toch heus een grondwet.

Met hetzelfde gemak zijn we een postkoloniale oorlog ingespinned, in eerste aanleg om de kernwapens van Saddam uit handen van Al Qaida te houden. Toen die redenering ontmaskerd was bij gebrek aan kernwapens, verlengden we keer op keer de missies om ons internationale aanzien te behouden; alles in het landsbelang!

Herken je de spin?
De Hoop Scheffer meldde in februari 2010 in een interview met het NRC dat Nederland bij een terugtrekking uit Uruzgan gepasseerd zou worden voor hoge functies in de NAVO. Deze spin bevat een nogal Verontrustende Boodschap. Het belang dat De Hoop Scheffer en vele kenners met hem hechten aan de nationaliteit van de poppetjes, maakt overduidelijk dat kwalificaties anders dan nationaliteit voor die posten blijkbaar niet zo relevant zijn. Het maakt mij geen biet uit of er een Spaanse of Nederlandse generaal zit – ik wil gewoon dat de beste generaal daar zit.

Een volgende spin is de argumentatie over de Nederlandse plek bij de G20 die we zouden verspelen met het vertrek uit Afghanistan. De G20 zijn de 19 grootste economieën plus de Europese Unie. Nederland is via de EU vast deelnemer aan de G20 en kan er dus helemaal niet ‘uit’ gezet worden. In Den Haag is onder eigen naam meedoen echter een wens die van links tot rechts leeft, wederom om het ‘internationale aanzien’. Onder deze spin zit een nóg venijniger veronderstelling, namelijk de implicatie dat bij de EU onze economische belangen niet goed gewaarborgd zijn.

De overtreffende trap van spinning is de ‘War on’-taal. War on Terror, War on Drugs, War on Ideas. In de VS is deze hyperbool al jaren gemeengoed, hier slaat deze woordkeuze wat minder aan, maar we springen wél in het gelid. Voor de War on Terror verstoken we een miljard per jaar om een inktvlek te beschermen in Verweggistan en voor de War on Drugs bouwen we ons gedoogbeleid af, tot grote vreugde van crimineel Nederland.

De term ‘War’ is overtrokken. Je kunt geen pantserdivisies op ideeën, terroristische cellen of straatdealers afsturen. Door de emotionele lading van het begrip oorlog eraan te geven, maak je tegenstanders tot verraders: als je niet voor ons bent, ben je tegen ons. Dat is een frame.

Framing is een NLP techniek, die spinning veel effectiever maakt. Mooi is het voorbeeld dat als je een getuige vraagt: 'Heb je de auto gezien?', je vaker een ja-antwoord krijgt dan wanneer je vraagt: 'Heb je een auto gezien? Framing is in ons land nog niet zo bekend, maar door het voorbeeldige gebruik ervan door Geert Wilders, zal het veel navolging krijgen.

Zoals de recente geschiedenis leert is veiligheid favoriet bij spinning en framing. Je moet immers verkopen, en angst verkoopt nu eenmaal het best. Het nadeel van angst is dat het niet erg meetbaar en niet bestuurbaar is. De juiste dosering is niet te voorspellen. De sluimerende hysterie die vorige maand zichtbaar werd op de Dam, op Wall Street en in het stemgedrag, heeft dan ook velen verrast. Het bewijst dat de angst zeker zo gevaarlijk is als datgene waar we bang voor zijn. Dat inzicht is niet nieuw, Roosevelt zei in de donkerste dagen van de crisis van de jaren 30 al: “There is Nothing to Fear, But Fear Itself”.

Onbewust voelen de meeste mensen echter wel aan wanneer ze genaaid worden en dan gaat de angst na een tijdje vanzelf over. Onze overlevingsinstincten zijn uiteindelijk sterker dan alle spin bij elkaar opgeteld. Dat zie je goed in de nieuwe media – op Internetforums wordt nog steeds gedebatteerd over al die onderwerpen die in Den Haag en de traditionele media als gesloten dossiers gelden; de euro, Irak, 9/11, de IRT, noem ze maar op. Dit zijn essentiële uitlaatkleppen: angstige situaties worden geëvalueerd en verwerkt. De dossiers zijn voor de deelnemers niet gesloten omdat de gevolgen er nog zijn en de verantwoordelijken nog op het pluche zitten.

Wat we moeten bestrijden is uiteindelijk niet alleen de crisis of de terreur, maar vooral ook de angst daarvoor. Als genoeg mensen weten hoe het wel zit, en niet in paniek raken, ontstaat er geen kritische massa voor massahysterie. Het middel bij uitstek tegen angst is grip op de zaak. Als je gevaar kunt duiden, krijg je er grip op. Daarmee is het wapen tegen spin en frame kennis en een zelfstandig kritisch vermogen.

Op Internet ontstaat een nieuw collectief geheugen, zeker met dank aan Google dat je regelmatig trakteert op een onbedoelde geschiedenisles door oude pagina’s van zeer wisselende kwaliteit als relevante zoekresultaten te tonen. Dan leer je vanzelf dat je niet alles moet geloven wat je leest of hoort. Er is dan ook licht aan het eind van deze lange tunnel.

Door Peter Rietveld, Senior Security consultant bij Traxion - The Identity Management Specialists -

Laatste 10 columns