Een conceptwetsvoorstel waarmee het kabinet witwassen wil aanpakken opent in zijn huidige vorm de deur naar een ongekende massasurveillance van Nederlanders, zo concludeert de Autoriteit Persoonsgegevens. Het conceptwetsvoorstel ‘Plan van aanpak witwassen’ zorgt ervoor dat alle banktransacties van alle Nederlandse rekeninghouders in één gecentraliseerde database worden gemonitord met het behulp van algoritmes.

Banken zijn nu al wettelijk verplicht om individuele controles uit te voeren naar mensen of bedrijven die mogelijk geld witwassen of terrorisme financieren. Ongebruikelijke transacties moeten ze melden bij de autoriteiten. Deze onderzoeken door banken zijn voor veel mensen erg ingrijpend en ingewikkeld, aldus de Autoriteit Persoonsgegevens. Ook kunnen ze ervoor zorgen dat mensen zich als een crimineel weggezet voelen.

De privacytoezichthouder waarschuwt dat het voorstel banken bevoegdheden geeft die nog verder gaan. Op basis van het voorstel kunnen banken voor het eerst het betaalgedrag van alle Nederlanders op één gezamenlijke plek verzamelen en monitoren. Dit systeem kan er ook toe leiden dat mensen geheel ten onrechte toegang verliezen tot hun bankrekening, aldus de AP.

Banken zullen de monitoring straks uitbesteden aan een derde partij die hierbij gebruikmaakt van algoritmes. Bovendien moeten banken met elkaar klantgegevens gaan uitwisselen. "De risico’s die dit systeem met zich meebrengt, staan in geen verhouding tot het doel van het wetsvoorstel", zo oordeelt de toezichthouder. Zo dreigen er bijvoorbeeld situaties waarin mensen die door één bank ten onrechte als een risico worden aangewezen, bij alle andere banken in Nederland ook een kruisje achter hun naam krijgen. Voor zulke mensen kan het praktisch onmogelijk worden om nog ergens een bankrekening te kiezen.

"De voorgestelde monitoring gaat echt veel te ver", zegt AP-bestuurder Katja Mur. "Al jouw betaalgedrag wordt straks centraal verzameld en met algoritmes in de gaten gehouden, samen met alle transacties van alle andere bankklanten in Nederland. Dit levert risico’s op voor jouw privacy. Je betaalgegevens laten je hele handel en wandel zien. Bijvoorbeeld of jij geld uitgeeft aan een politieke partij, religieuze instelling of psycholoog."

Mur waarschuwt ook voor het gevaar van discriminatie en uitsluiting. "We hebben eerder gezien dat algoritmes mensen kunnen stigmatiseren en in hokjes kunnen duwen. Vraag is of banken zich straks vooral gaan laten leiden door wat een computer ze vertelt."

Volgens de Autoriteit Persoonsgegevens draagt goede wetgeving bij aan het aanpakken van witwassen zonder onnodig de grondrechten van alle burgers in te perken. "Dat is met dit voorstel zeker niet het geval. Mensen zijn onschuldig tot het tegendeel is bewezen. Door iedereen standaard in de gaten te houden, wordt er aan dit fundamentele beginsel van de rechtsstaat getornd", besluit Mur.

Eerder uitte ook de Raad van State kritiek op het wetsvoorstel. Toch heeft het kabinet besloten hiermee door te gaan. Privacystichting Privacy First waarschuwde zelfs voor een "bancair sleepnet" dat wordt opgetuigd.

Update

Minister Kaag van Financiën heeft het wetsvoorstel naar de Tweede Kamer gestuurd. Daarin erkent ze dat de effectiviteit van het gezamenlijk monitoren van transacties door banken, zoals opgenomen in het wetsvoorstel, niet onomstotelijk vaststaat.