De Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO) heeft de AVG, het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens en de Grondwet geschonden met een algoritme dat fraude bij studenten moest detecteren. Dat heeft de Autoriteit Persoonsgegevens (AP) geoordeeld. Het kabinet gaat als reactie hierop tienduizend (oud-)studenten die de uitwonendenbeurs ontvingen boetes en teruggevorderde studiefinanciering terugbetalen. Hiervoor wordt een bedrag van 61 miljoen euro gereserveerd.

Het algoritme, dat misbruik van de uitwonendenbeurs moest detecteren, gaf op basis van onderwijssoort, afstand tussen adressen en leeftijd een 'risicoscore'. Voor de gebruikte criteria was geen objectieve rechtvaardiging, aldus de privacytoezichthouder. "De ene student kreeg een hogere risicoscore dan de andere, zonder dat daar een goede onderbouwing voor was. Ook heeft DUO de werking van het algoritme nooit geëvalueerd", aldus de AP.

DUO selecteerde met het algoritme studenten voor een huisbezoek. Met een hogere risicoscore konden studenten, na een handmatige selectie door DUO, vaker te maken krijgen met een controle en een huisbezoek van de dienst. Naar schatting van de AP heeft DUO tussen 2013 en 2022 ruim 21.000 studenten geselecteerd en gecontroleerd op fraude, mede op basis van de berekeningen van het algoritme.

"Als je een algoritme met selectiecriteria gebruikt, dan maak je per definitie onderscheid tussen groepen personen. Dat onderscheid moet je altijd heel goed en precies onderbouwen", aldus AP-voorzitter Aleid Wolfsen. Hij voegt toe dat de uitkomst van het algoritme moet worden getest. "Doe je dit niet en ga je zonder een stevige onderbouwing met een algoritme aan de slag? Dan is er al snel sprake van een discriminerend algoritme en dus een discriminerende, onrechtmatige verwerking van persoonsgegevens."

Volgens Wolfsen was de overtreding van DUO zo evident, dat de Autoriteit Persoonsgegevens de afronding van het rapport niet heeft afgewacht om de minister te informeren over de voorlopige uitkomsten. "We hebben hem gewezen op het belang dit zo snel mogelijk recht te zetten voor de getroffen studenten. Het pakket aan maatregelen waar de minister vandaag mee komt, past daar goed in."

Minister Bruins van Onderwijs laat weten dat het gaat om ruim tienduizend studenten die door DUO tussen januari 2012 en juni 2023 op basis van een selectieproces zijn gecontroleerd op mogelijk misbruik van de uitwonendenbeurs. "Ze krijgen alle boetes en terugvorderingen terug. Studenten bij wie de uitwonendenbeurs is ingetrokken na een controle, krijgen het verschil tussen de uitwonenden- en thuiswonendenbeurs alsnog betaald als zij ingeschreven zijn gebleven op het gecontroleerde adres." Hoe en wanneer het geld precies wordt uitgekeerd, moet nog worden uitgewerkt.