Beetje lang stuk is dit geworden, op de zondagmorgen...

-- Het probleem: schijnbare menselijke domheid op security-gebied --
De afgelopen jaren heb ik me herhaaldelijk afgevraagd waarom zoveel mensen "slimme" apparatuur aanschaffen omwille van "het gemak" of "de veiligheid", zonder na te denken over hun eigen gemak en veiligheid op de langere termijn, laten we zeggen een termijn van langer dan één of twee jaar. En zonder na te denken over het gemak en de veiligheid van ons allemaal op de langere termijn.

Een voorbeeld dat dit illustreert, is de digitale autosleutel. Op 24 februari kwam in het nieuws dat autofabrikanten jarenlang waarschuwingen hebben genegeerd dat digitale systemen voor afsluiting van auto's onveilig zijn:


Wat hier opvalt, is dat niet alleen de autofabrikanten de waarschuwingen negeerden en domweg bleven roepen dat hun digitale sluitsystemen "veilig" en "makkelijk" waren, maar dat ook talloze consumenten (kopers van auto's) dit voor zoete koek slikten, zonder hun gezonde verstand te gebruiken. Het sprookjesachtige idee dat je een apparaat (in dit geval: een auto) op afstand met een digitaal signaal kan afsluiten maar zonder dat dit signaal door anderen achterhaald, onderschept of gekopieerd zou kunnen worden, werd klakkeloos aangenomen. Omdat het makkelijk leek. Het gaat daarbij niet alleen om het stukje gemak van zo'n digitaal zendertje in plaats van een fysieke sleutel, maar ook het gemak van het idee dat dit "slim" en "veilig" zou zijn.

Een ander voorbeeld is de "slimme" deurbel, waarbij mensen een deurbel installeren die ondanks een niet-gehandhaafd verbod ook een stuk van de openbare weg filmt, en dan later tot de ontdekking komen dat de beelden die ze voor "hun eigen veiligheid" hebben gefilmd, door de politie dwingend opgeëist kunnen worden en dan in dossiers terechtkomen die ook door (de advocaten van) verdachten kunnen worden ingezien. Of mensen die binnenshuis camera-beveiliging installeren die hun woonkamer filmt maar die beelden tegelijk deelt met de leverancier van het "slimme" systeem, waarna die privé-beelden via een lek van de leverancier alsnog op internet terecht komen.

-- Slimme slaap --
Wat kan de verklaring zijn voor dit probleem, waarbij zowel grote bedrijven als individuele mensen klakkeloos achter technische hypes aanhollen die zogenaamd "veilig" en "makkelijk" zijn, maar in feite juist ook onveiligheid veroorzaken, vooral voor gewone mensen?

Van de grote bedrijven is het in die zin nog begrijpelijk, dat zij vooral aan financieel gewin op de korte termijn denken. Wanneer er een deur uit een Boeing valt, zoals laatst in Alaska, dan worden er honderden toestellen aan de grond gezet en kost dit Boeing marktaandeel. Maar wanneer er duizend auto's met een digitaal sluitsysteem wordt gestolen, dan wordt het probleem afgewenteld op de klanten door de verzekeringspremies te verhogen.

Maar hoe zit het dan met die klanten zelf? Waarom laten zij dit gebeuren? De makkelijkste en volgens sommigen vast ook "slimste" verklaring is om al die mensen tot "dom" te verklaren. Zo in de trant van de bekende slogan: "Je bent een rund als je met vuurwerk stunt". Ik moet zeggen, ik vind dit zelf ook een "slimme" verklaring, want als ik het op deze manier bekijk, kan ik die mensen gewoon meteen afschrijven en hoef ik verder nergens meer over na te denken. Dat bespaart mij tijd en is voor mij dus efficiënt en makkelijk, en dus "slim".

Als ik niet nadenk over eventuele dieperliggende oorzaken, dan bestaan die oorzaken dus niet en is het probleem dus opgelost. Slim!

Vanochtend werd ik echter uit mijn slimme slaap wakkergeschud toen ik het volgende las:


De eerste vraag die dan bij me opkomt, is: why the f--- gebruiken militaire professionals WebEx om supergevoelig militair overleg te plegen in oorlogstijd? Eerst maar even vaststellen wat voor iets WebEx eigenlijk is. Uit Wikipedia:


Wat is er over van het technisch "degelijke" Duitsland? Waarschijnlijk dachten de Duitse organisatoren van deze supergeheime conferentie dat het "slim" was om hiervoor WebEx te gebruiken. En kennelijk vonden allerlei hooggeplaatste individuele deelnemers het geen bezwaar om hun persoonlijke inzichten en standpunten via dit platform met anderen te delen - hun Duitse collega's, Russische luisteraars, en ach, waarom ook geen Iraniërs, Noord-Koreanen en Chinezen? Lang leve de transparantie!

Misschien lieten sommige deelnemers wijselijk niet het achterste van hun tong zien. Maar niemand van hen heeft kennelijk met de vuist op tafel geslagen en gezegd: "Dit kan echt niet. Dit is geen veilige omgeving om deze zaken te bespreken."

Aan het IQ van de deelnemers kan het niet hebben gelegen. Maar wat kan dit gedrag - zowel op collectief als op individueel niveau - dan wel verklaren?

-- Groepsvolgzaamheid --

Een eerste mogelijke verklaring is die van wat ik "groepsvolgzaamheid" noem (sommige mensen zouden dat "kuddegedrag" noemen). Ik herinner me van lang geleden één van de vele campagnes van mijn toenmalige werkgever om in de organisatie tot een "cultuurverandering" te komen. We moesten weer gaan zeggen wat we deden, en doen wat we zeiden. Dit begon met een soort peutertraining, namelijk op tijd komen bij vergaderingen. De centrale directie verordonneerde dat als een vergadering om, zeg, 10:15 uur begon, er niet meer gewacht moest worden op laatkomers die een kwartier later kwamen binnendrentelen. De vergadering moest dan daadwerkelijk om 10:15 uur beginnen.

Ik herinner me een vergadering kort na deze oekaze. Ik kwam op tijd voor deze vergadering, maar dat gold niet voor iedereen. Na een kwartier zei ik tegen de voorzitter, tevens mijn direct-leidinggevende: "Moeten we maar gewoon beginnen, ook gezien de nieuwe richtlijn van de directie? Het academisch kwartiertje is nu wel voorbij." De voorzitter antwoordde tegen mij: "Nee, we gaan niemand uitsluiten." Ik begreep dat het ongewenst was als ik nu zou zeggen: "Maar de mensen die te laat komen, sluiten eigenlijk toch zichzelf uit." Dus ik hield mijn mond.

-- Verschrompeld voorstellingsvermogen --
Er veranderde dus niets in de vergadercultuur. Voor iemand als ik, die graag concrete resultaten wilde boeken, was dit vermoeiend en mentaal belastend. Voor collega's van mij die "slim" bezig wilden zijn op hun werk - en dat waren er heel veel - was dit daarentegen een prettige en veilige werkcultuur. Je hoefde niet bang te zijn dat je werd afgerekend op zoiets kleins en lulligs als "op tijd naar een vergadering komen" of "niet meer dan een kwartier te laat naar een vergadering komen".

Wat ik hierin proefde, was een gebrek aan serieusheid. Men kon zich niet meer voorstellen dat iets er serieus toe deed. In de organisatie waar ik destijds werkte, zat daar voor wat betreft bepaalde afdelingen ook wel iets in, althans op de korte termijn. Er was toen geen sprake van concrete veiligheidsvraagstukken.

Maar als het gaat om het hierboven genoemde, actuele voorbeeld van het Duitse leger in relatie tot de oorlog in Oekraïne, dan betalen veel mensen voor dit gebrek aan serieusheid een hoge prijs - met name nu in Oekraïne, maar uiteindelijk ook in Duitsland zelf. Dit is enigszins vergelijkbaar met de hoge prijs die duizenden mensen in 1995 in Srebrenica betaalden voor het gebrek aan serieusheid in de toenmalige aanpak door geallieerden (waaronder Frankrijk en Nederland).

In het geval van het Duitse leger lijkt er ook schuldgevoel een rol te spelen. Het lijkt erop dat de afschuwelijke gebeurtenissen van 1939-1945, toen Duitsland wel een serieus leger had, heeft geleid tot een soort onbewuste internalisering van het idee dat een Duits leger nooit meer serieus mag zijn, ook niet in heel andere situaties. Op zich verdient Duitse terughoudendheid op dat punt begrip, maar een stilzwijgende weigering of berustend onvermogen om in de huidige tijd nog serieus om te gaan met de eigen landsverdediging, is het andere uiterste. (De Duitse minister van defensie Pistorius lijkt te zijn aangesteld om hier verbetering in te brengen. Dit zal kennelijk nog de nodige inspanningen vergen.)

Extreme oorlogssituaties maken op afschuwelijke en rechtstreekse wijze zichtbaar wat de consequenties kunnen zijn van het ontbreken van serieusheid bij beslissers en uitvoerders die eraan gewend zijn zich in een luxe positie te bevinden waardoor hun beslissingen (bij het maken van beleid en in de uitvoering) geen serieuze consequenties hebben voor hun eigen veiligheid.

Op een meer geleidelijke, sluipende manier heeft het ontbreken van serieusheid ook schadelijke consequenties in minder extreme situaties. Die consequenties worden het eerst ondervonden door mensen in kwetsbare posities. Denk bijvoorbeeld aan de slachtoffers van het Nederlandse Toeslagenschandaal. Het duurde lang en vereiste zeer veel werk en uithoudingsvermogen van enkele Nederlandse klokkenluiders en/of parlementsleden, voordat het Nederlandse bestuur en de Nederlandse rechtspraak als groep de aangerichte schade serieus gingen nemen.

Nog enkele treden lager op de serieusheidsladder hebben we nu de mensen wiens digitaal afgesloten auto's worden gestolen en wiens verzekeringspremies enorm omhoog gaan.

-- Onverschilligheid --
Het sleutelwoord bij deze onserieusheid is telkens ook: onverschilligheid. Degenen (bijv. CEO's, politici, ambtenaren en rechters) die met een onserieuze attitude schade voor anderen aanrichten, zijn onverschillig en willen niet zien wat ze aanrichten. Het zal ze de r--t roesten, ze zitten zelf in een groep die het goed voor elkaar heeft en gaan hun nek zeker niet uitsteken door binnen die groep onrust te stoken over de effecten van het groepsgedrag op minder bevoorrechte buitenstaanders. Ze kunnen en willen zich niet voorstellen welke schade ze zelf bij anderen aanrichten.

Vaak zijn ze overigens enorm empathisch binnen hun eigen groep - dus naar hun eigen kinderen, hun familie en vrienden. Ze leven "positief", "optimistisch" en "constructief" binnen hun eigen bubbel, terwijl ze zich tegelijk bikkelhard opstellen als het om de gevolgen gaat van het gedrag van die bubbel voor alles wat daarbuiten valt.

Onserieusheid en onverschilligheid horen bij elkaar en zijn een keuze.

-- Digitalisering en de verleiding van virtuele onserieusheid --
Digitalisering van processen draagt in de praktijk vaak bij aan een onserieuze attitude van zowel beslissers als uitvoerders, doordat firma's die van digitalisering hun verdienmodel hebben gemaakt, illusies creëren over de voordelen ervan en het ontbreken van nadelen ervan - illusies die gretig worden opgeslurpt door wensdenkende klanten.

Eén van die illusies is dat als je een procesvoering waarbij (deels) gebruik wordt gemaakt van analoge middelen, vervangt door een procesvoering die in veel hogere mate gedigitaliseerd is, dat je dan tijdens en na de implementatie van die digitale middelen het proces flexibeler kunt wijzigen dan voorheen. Dit leidt tot een onserieuze attitude bij vele ontwerpers van digitale systemen. Ze hoeven niet zo precies na te denken over wat ze aan het doen zijn, want ze kunnen later altijd nog wel iets tweaken of veranderen als er in de praktijk ergens een probleem ontstaat.

In de praktijk is de flexibiliteit en veranderbaarheid van digitale systemen vaak helemaal niet groot, om verschillende redenen, bijvoorbeeld de volgende:
-- Ook digitale systemen worden uiteindelijk gebruikt door mensen, die eraan moeten wennen en die zich ertegen verzetten of geitenpaadjes zoeken als systemen constant van hogerhand worden veranderd. Ik herinner me nog dat individuele medewerkers die waren gedwongen over te gaan op een digitaal systeem, naast dat systeem nog complete papieren dossiers bijhielden, omdat ze daar cruciale informatie in kwijt konden waarvoor het digitale systeem geen ruimte bood. Bij het ontwerp en bij de implementatie van het digitale systeem was aan hen slechts zeer oppervlakkig gevraagd wat ze eigenlijk nodig hadden om hun werk adequaat te kunnen doen.
-- Het veranderen van digitale systemen is heel duur.
-- Het veranderen van digitale systemen vereist draagvlak van de leiding van organisaties, anders wordt er geen prioriteit aan gegeven, laat staan urgentie.
-- De structuur van digitale systemen (ook als die modulair zijn opgebouwd) maakt het vaak moeilijk om ze te veranderen zonder daarmee nieuwe problemen te veroorzaken met betrekking tot functionaliteit en gebruiksvriendelijkheid. Denk aan de huidige problemen van de Belastingdienst met zelfs maar het inventariseren van de honderden digitale systemen die daar in gebruik zijn.

-- Neoliberalistische onserieusheid --
Ook de manier waarop IT-projecten in neoliberalistisch bestuurde landen door opdrachtgevers worden "aanbesteed", draagt bij aan een onserieuze attitude van zowel opdrachtgevers als ontwerpers van digitale systemen. De enige manier om een opdracht binnen te halen, is vaak om het voor een onrealistisch lage prijs aan te bieden, waarbij in de offerte allerlei "backdoors" worden ingebouwd in de vorm van vage, veelbelovende termen en kleine lettertjes die de opdrachtnemer later uitwegen verschaffen als de opdrachtgever de systeembouwer wil aanspreken op bepaalde, beloofde resultaten.

Ik heb dit zelf één keer bij de hand gehad vanuit de opdrachtgeversrol, en dat leidde er uiteindelijk toe dat ik, alleen door vanaf het begin extreem "betrokken", geïnteresseerd in details en vasthoudend te zijn, een systeem geleverd kreeg dat:
-- de beloofde functionaliteit benaderde;
-- bijna op tijd werd geleverd;
-- zonder extreme meerkosten werd geleverd;
-- de eindgebruikers daadwerkelijk voordeel bracht en hen dus blij maakte.

De leverancier/bouwer van het systeem was niet blij, want die had, zo verklaarde mijn contactpersoon mij, de eigen medewerkers uren moeten laten maken die, afgezet tegen de door opdrachtgever betaalde prijs, beloond werden op het niveau van een bijstandsuitkering. De opdrachtnemer had dus veel en veel te laag geoffreerd - overigens net als de andere kandidaat-opdrachtnemers. Ze hadden alleen niet verwacht dat er namens de opdrachtgever iemand op het project zou worden gezet (ik) die het project serieus aanstuurde en ze dus niet op de gebruikelijke manier liet wegkomen met sub-optimaal werk of het in rekening brengen van enorme meerkosten. Het was, zo zijn mijn contactpersoon na afronding van het project ietwat vreugdeloos, voor hen "een leerervaring" geweest.

Wat ze er precies van geleerd hadden, is me nooit duidelijk geworden, maar ik vrees dat het vooral was dat ze zichzelf voortaan nog "slimmer" van te voren moesten indekken om niet effectief te kunnen worden aangesproken op bepaalde beloftes die ze tijdens de wervingsfase schijnbaar maakten, maar niet van plan waren letterlijk of serieus na te komen.

Dit is vergelijkbaar met wat (veel of misschien alle) aannemers in de bouwwereld doen. Goede trouw is de afgelopen decennia onder het neoliberalisme steeds meer vervangen door slimme papieren constructies met veel kleine lettertjes, waarin geanticipeerd wordt op geld- en tijdverslindende juridische procedures, met andere woorden: op een uitputtingsslag waarin de "zwakkeren" het onderspit delven tegen te meest kapitaalkrachtige partijen.

Door digitalisering en daarmee virtualisering komt de hele norm van te goeder trouw zaken met elkaar doen, nog verder onder druk te staan. Wat werkelijk "waar" is, wordt steeds meer bepaald door wie geld, procedurele macht en mediamacht hebben. Als je een gedane toezegging of een gemaakte afspraak niet juridisch "hard" kan maken, dan wordt die niet langer geacht werkelijk gemaakt te zijn, dan is het achteraf gezien alleen nog maar "jouw subjectieve beleving". Het ontbreken van goede trouw is ook een vorm van onserieusheid - in het zakenleven, in het bestuur en in de politiek.

-- Virtuele onserieusheid ondermijnt de democratie --
Het niet serieus nemen van privacy-risico's die digitale systemen met zich meebrengen, bevordert en gaat gepaard met een ondermijning van (wat er nog over is van) onze democratie. Een voorbeeld hiervan biedt de gang van zaken rond de invoering van een "Europese identiteit", zoals in het Europese parlement verwoord door Michiel Hoogeveen:


Nog los van wat je inhoudelijk van een EU-ID vindt (zie bijvoorbeeld de reacties onder: https://www.security.nl/posting/831913/Europees+Parlement+akkoord+met+Europese+digitale+identiteit), moet geconstateerd worden dat de wens van bestuurders en lobbygroepen om zo'n systeem in te voeren, zo groot is dat ze de invoering van zo'n digitaal systeem belangrijker vinden dan een serieuze omgang met democratie. Dat belooft natuurlijk niets goeds als het gaat om het risico van toekomstige dwang, drang, function creep, discriminatie en het censureren van bezwaren en misstanden in relatie tot de implementatie en verdere ontwikkeling van dat systeem in de praktijk.

-- Het risico van selectieve serieusheid --
In dit verband wil ik nog wijzen op het onderscheid tussen echte serieusheid en selectieve, retorische serieusheid.

Neem opnieuw de Oekraïne-oorlog als voorbeeld. Westerse leiders hebben met grootse gebaren wapens en munitie aan Oekraïne toegezegd waarmee het land zich kan verdedigen. Maar in de praktijk wordt ongeveer de helft van de toegezegde munitie volgens Oekraïne niet op het beloofde tijdstip geleverd. Daardoor vallen er aan Oekraïense zijde doden en zijn de Oekraïners nu binnen hun eigen landsgrenzen in de verdediging gedrongen. Ook blijkt de productiecapaciteit voor munitie in West-Europa (en mogelijk ook in de VS) nu, twee jaar na het begin van de oorlog, nog steeds niet op een adequaat peil te zijn gebracht, terwijl het economisch veel kleinere Rusland allang is overgeschakeld op een oorlogseconomie.

Geheel los van wat je politiek van de Oekraïne-oorlog vindt, tonen Westerse landen zich hier geen betrouwbare, serieuze bondgenoten van Oekraïne. Het lijkt of de mindset van veel West-Europese beslissers (ik laat de Amerikanen hier maar even buiten beschouwing) zodanig is dat ze niet meer in staat zijn zich de serieusheid van de situatie voor te stellen. De grote retoriek en gebaren, d.w.z. vooralsnog relatief vrijblijvende woorden, kunnen ze nog wel, maar het opvolgen van die woorden met daden lukt nog niet echt.

Een ander voorbeeld van selectieve serieusheid is hoe Westerse overheden in de coronacrisis omgingen met de risico's (vermeend of echt) die toen de veiligheid van individuele burgers bedreigden of konden bedreigen. Helemaal aan het begin werd er zonder enige feitelijke grondslag gesuggereerd dat de kans dat het virus naar Europa zou komen, "klein" was. In een later stadium moesten we van diezelfde overheden enorm bang zijn voor het virus, ongeacht onze leeftijd of gezondheidstoestand, terwijl we daarentegen juist niet bang mochten zijn voor eventuele bijwerkingen van pas zeer kort geleden ontwikkelde en nog onvoldoende geteste vaccins.

Burgers werden op deze manier door overheden, inclusief gezondheidsautoriteiten, niet serieus genomen, maar alleen aangestuurd, en wel op een in toenemende mate autoritaire wijze. De retoriek was: we moesten "het virus" en "de wetenschap" serieus nemen, maar de onderliggende boodschap was dat we niets serieus moesten nemen behalve een aantal opportunistische, inconsistente bestuurlijke wensen die op steeds dwingendere wijze aan ons werden opgelegd. In zijn omgang met wetenschap en grondrechten toonde het Nederlandse bewind (braaf gesteund door volgzame rechters) zich zeer onserieus.

-- Chinese serieusheid - ons voorland? --
In China vigeert een ander soort serieusheid dan die, die we in het Westen tot voor kort hadden, of althans meenden te hebben. Dat heeft te maken met een ander begrip in China van wat "waarheid" is. Superkort samengevat wordt in China waarheid niet opgevat als iets dat blijkt uit onderzoek naar een bepaald object of een verzameling objecten, maar als iets dat het resultaat is van het schuiven met puzzelstukjes totdat die samen met elkaar een harmonisch geheel vormen.

Dit leidt ertoe dat in China maatschappelijke waarheid op een meer exclusief-politieke manier tot stand komt dan in het zogeheten "vrije Westen" tussen ruwweg 1880 en 2000 (met mensen als Copernicus, Galilei, Newton, Kant, Voltaire etc. als voorlopers). De opkomst van het ideaal van wetenschappelijke objectiviteit en van wetenschappelijke bereidheid tot het onderwerpen van theorieën aan kritiek en aan falsificerende experimenten, leidde in het Westen tot een substantiële, alternatieve vorm van waarheidsvinding en waarheidscreatie die niet geheel afhankelijk was van de politieke of religieuze dominantie van de dag. Naast politieke en religieuze machtsbolwerken, ontstond er een academisch (wetenschappelijk) machtsbolwerk dat een eigenstandige aanspraak op waarheidsvinding en waarheidsbeoordeling maatschappelijk kon laten gelden.

In de decennia tussen 1980 en 2020, dus onder het neoliberalisme, is dit wetenschappelijke machtsbolwerk steeds meer vervlochten geraakt met en afhankelijk geworden van kapitaalkrachtige, multinationale, particuliere bedrijven. Tegelijk raakte ook het politieke Westerse establishment steeds afhankelijker van diezelfde kapitaalkrachtige, multinationale, particuliere bedrijven. Dit maakte wetenschappers kwetsbaarder. Hiermee werd tevens de basis gelegd voor de opkomst van een technocratisch bewind onder leiding van particuliere bedrijven.

Tijdens de coronacrisis (2020-2022) kreeg dit zijn beslag. Het Westerse wetenschappelijke bolwerk werd opeens ruw onderworpen aan het reeds in hoge mate gefuseerde politieke en kapitalistische establishment (zoals dat bijvoorbeeld tot uiting komt in de jaarlijkse samenkomst van het WEF in Davos). Wetenschappers mochten niet kritisch meer zijn, maar werden geacht als in naam(!) onafhankelijke spreekbuis de door het politiek-neoliberale, in technocratie veranderende establishment gewenste "waarheden" te propageren en als zijnde "wetenschappelijk" te presenteren en daarmee te legitimeren.

Sinds de coronacrisis verkeert het wetenschappelijke bolwerk in zwaar weer, om verschillende redenen:
1. Grote aantallen wetenschappers hebben zich onder politieke en financiële druk gecompromitteerd, waardoor wetenschap bij veel burgers aan gezag verloren heeft en het voor die wetenschappers moeilijker is geworden om hun academische zelfrespect en zelfstandigheid terug te winnen;
2. Veel kritische, onafhankelijk denkende wetenschappers hebben binnen het wetenschappelijke bolwerk invloed verloren en moeten nu voorzichtig opereren om hun posities niet helemaal kwijt te raken - ze moeten uitkijken wat ze wel en niet zeggen;
3. De machtsverhoudingen tussen het academische bolwerk en het tijdens de coronacrisis "geboren" technocratische bolwerk zijn tijdens die crisis sterk veranderd in het nadeel van het academische bolwerk.

Als het academische bolwerk er niet in slaagt zijn oude integriteit en gezag te herwinnen, komen we in een nieuwe situatie terecht waarin het technocratische bolwerk geen serieuze concurrentie meer krijgt als het gaat om aanspraken op het in pacht hebben van de waarheid. Dan vormt nieuwe EU-wetgeving zoals de Digital Service Act (DSA) pas het begin van nieuwe, technocratische (d.w.z. politiek-technoreligieuze) wetgeving waarmee onwelgevallige waarheden kunnen worden onderdrukt, terzijde geschoven en gebagatelliseerd. In dat geval is een Chinese opvatting over wat geacht wordt serieuze "waarheid" te zijn, ons voorland. Het technocratische establishment in de EU gaat dan geleidelijk steeds serieuzer "harmoniseren" wat waarheid is en mag zijn in de EU.

Andersdenkenden zullen dan hooguit in hun steeds verder krimpende privésfeer hun kritiek effectief naar voren kunnen brengen. "Serieusheid" op individueel niveau betekent dan dat je als individuele persoon heel serieus (wat dan een synoniem is geworden van "slim") moet nadenken in hoeverre je in het openbaar nog transparant wilt zijn over jouw oprechte gedachten. Bijna als vanzelf zullen veel mensen dan kiezen voor de weg van de minste weerstand en hun eigen gedachten "slim" aanpassen zodat die meer in harmonie zijn met die van het technocratische bewind. Dat maakt het leven voor een individuele persoon in die situatie prettiger en ontspannener (er is dan minder cognitieve dissonantie), in ieder geval op de korte termijn.

De verdediging van Europa, inclusief Oekraïne, tegen autoritaire regimes wordt natuurlijk minder zinvol als het karakter van het Europese bestuur zelf autoritair en technocratisch wordt. Dan gaat het alleen nog maar over een concurrentiestrijd tussen verschillende autoritaire regimes die elk claimen de waarheid in pacht te hebben en "desinformatie" te bestrijden. "Serieusheid" zou moeten beginnen met het serieus nemen, in de praktijk, van echte democratie en echte grondrechten.

-- Conclusie: hoe te komen tot een herstel van serieusheid? --
De vraag die ik zou willen voorleggen, is hoe we in Nederland weer tot een serieuze attitude (mindset) kunnen komen:
-- in de onderlinge communicatie met elkaar over "veiligheid", "vrijheid" en "privacy";
-- in de manier waarop we veiligheid en dus ook vrijheid en privacy verdedigen; en
-- in de manier waarop we de democratische rechtsstaat verdedigen en herstellen in tijden van digitalisering en technocratisering.

Enkele maanden geleden kwam ik hierover in een winkel in gesprek met een winkelier. Die zei: "We hebben het in Nederland relatief nog te goed. Pas als het veel meer pijn gaat doen, gaan mensen er serieus over nadenken."

Heeft die winkelier gelijk? Zijn de meesten van ons (vooral diegenen op sleutelposities in het bestuur, het bedrijfsleven, de rechterlijke macht en de media) nog te content met ons luxe leventje in onze eigen bubbel, en daarom niet bereid - als individu, laat staan als collectief - om onze persoonlijke en onze collectieve veiligheid serieus te nemen bij beslissingen en keuzes ten aanzien van de implementatie en het gebruik van communicatieve infrastructuur (digitaal en analoog)?

Wanneer gaan mensen een Nederlands en EU-breed bewind dat in de praktijk niet bereid is onze persoonlijke èn onze collectieve vrijheid en veiligheid adequaat te beschermen of te verdedigen, serieus daarop aanspreken en indien nodig de wacht aanzeggen?

M.J.